Xác minh điều kiện thi hành án có vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình tổ chức thi hành án,kết quả xác minh là cơ sở để Chấp hành viên định hướng giải quyết hồ sơ thi hành án, đồng thời là căn cứ làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt các quan hệ pháp lý khác trong quá trình tổ chức thi hành án.

Luật THADS sửa đổi, bổ sung năm 2014 đã sửa đổi quy định về chủ thể thực hiện xác minh điều kiện thi hành án theo hướng xác minh tài sản là quyền của người được thi hành án, chứ không phải nghĩa vụ của họ, trách nhiệm xác minh điều kiện thi hành án thuộc về Chấp hành viên. Điều này, mặc dù có những ưu điểm nhất định, khắc phục những bất cập của Luật THADS năm 2008, nhưng trên thực tiễn thực hiện lại phát sinh nhiều hạn chế, bất cập, cụ thể như sau….

Thứ nhất, người được thi hành án không cung cấp được thông tin về các tài sản để cơ quan thi hành án thực hiện việc xác minh.Khi không có thông tin về tài sản, Chấp hành viên phải xác minh tại Ủy ban nhân dân xã, phường, cụ thể là Khu phố trưởng, Trưởng thôn nơi cư trú của người phải thi hành án về tình trạng tài sản hiện nay của người phải thi hành án. Tuy nhiên, thông tin về tài sản được cung cấp của chính quyền địa phương hầu hết là liên quan đến bất động sản là nhà ở và đất đai, ngoài ra các tài sản khác hầu như không đặt ra nên việc xác minh này được xem là chưa đầy đủ để thể hiện rằng người có nghĩa vụ thi hành án có còn tài sản nào khác nữa hay không. Trong khi đó, việc thanh toán trên thị trường chủ yếu bằng tiền mặt nên khó nhận biết về thu nhập khi họ không thường xuyên có mặt tại địa phương, đi làm ăn xa…Địa phương là cơ quan duy nhất có thể cung cấp thông tin thì cũng rất khó khăn để nắm được thông tin về tài sản, thu nhập của người phải thi hành án.

Thứ hai, hầu hết các trường hợp xác minh điều kiện thi hành án đều không xác minh động sản phải đăng ký quyền sở hữu, tiền gửi tại các tổ chức tín dụng, quyền góp vốn tại các doanh nghiệp…

Đối với việc xác minh đối với động sản, đặc biệt là động sản không phải đăng ký quyền sở hữu có thể là vấn đề khó khăn và khó thực thi nhất vì tài sản rất dễ bị tẩu tán, tráo đổi, khó xác định giá trị… Các giao dịch mua bán, chuyển nhượng đối với các tài sản là động sản không phải đăng ký quyền sở hữu trên thực tế là không kiểm soát được. Nhưng ngược lại đối với các động sản phải đăng ký quyền sở hữu, tiền gửi tại các tổ chức tín dụng, quyền góp vốn tại các doanh nghiệp thì lại rất dễ dàng nhưng trên thực tế lại không thực hiện được vì cho rằng số lượng việc thi hành án quá tải để có thể xác minh tất cả các vấn đề đặt ra là áp lực quá lớn đối với cơ quan thi hành án dân sự. Thế thì vấn đặt ra, việc xác minh như thế là đã đầy đủ, toàn diện chưa để ra một quyết định về thi hành án hợp lý.

Thứ ba, việc phối hợp cung cấp thông tin điều kiện thi hành án còn chậm trễ. Thực tiễn cho thấy, ngay cả khi Chấp hành viên thực hiện việc xác minh điều kiện thi hành án nhưng sau đó xác minh lại thì tài sản thi hành không còn. Trong khi đó, hệ thống đăng ký tài sản còn chưa đảm bảo tính liên thông, đồng bộ. Hệ thống cơ sở dữ liệu thông tin tại nhiều cơ quan chưa được số hóa, vẫn còn quản lý trên giấy tờ, sổ sách thông thường, việc tra cứu thủ công dễ nhầm lẫn hoặc bỏ sót thông tin. Một số cơ quan, tổ chức, cá nhân nắm thông tin từ chối cung cấp thông tin hoặc cung cấp thông tin sơ sài, không đầy đủ nhưng rất khó xem xét trách nhiệm đối với các trường hợp này. Điển hình như việc xác minh để thi hành quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời ngày 22/01/2018 của TAND quận Gò Vấp, TP Hồ Chí Minh đối với nhà đất tại thửa số C3-9 được UBND Tp Tuy Hòa cấp ngày 20/10/2010 cho bà Mai Thị Hưng Yên. Kết quả xác minh ban đầu tại Văn phòng đăng ký đất đai TP Tuy Hòa xác định: nhà đất nói trên hiện tại vẫn đang đứng tên bà Mai Thị Hưng Yên và đang thế chấp tại Ngân hàng đầu tư và phát triển Việt Nam, chi nhánh Phú Yên ngày 28/7/2016 đến nay chưa xóa thế chấp. Sau khi xác minh lại ngày 07/07/2020, chi nhánh VP ĐKĐĐ xác định: năm 2017, bà Yên đã chuyển nhượng thửa đất nói trên cho ông Đặng Văn Sơn và được Sở tài nguyên và môi trường tỉnh Phú Yên cấp giấy chứng nhận QSD đất ngày 20/5/2018. Nội dung cung cấp trước đây bị sai sót do số lượng hồ sơ tại chi nhánh nhiều chưa cập nhật chỉnh lý nên cung cấp thông tin thiếu chính xác.

Thực trạng trên cho thấy, khó có thể phân định lỗi của cơ quan đăng ký đất đai trong trường hợp này. Trong khi đó, việc cung cấp thông tin vẫn chủ yếu phụ thuộc vào nhận thức, mức độ tự nguyện của các chủ thể nắm giữ thông tin về tài sản của người phải thi hành án.Do đó, cần thiết phải quy định rõ ràng hơn về trách nhiệm cung cấp thông tin về điều kiện thi hành án của các cơ quan hữu quan và các chế tài pháp lý đủ mạnh để áp dụng đối với các trường hợp vi phạm trách nhiệm này.

Trên đây chỉ là một số dạng bất cập điển hình khi kiểm sát hoạt động xác minh điều kiện thi hành án dân sự trên thực tiễn, để bảo đảm việc thi hành án có hiệu quả, nhiều vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu để hoàn thiện pháp luật thi hành án dân sự nói chung khi xác minh điều kiện thi hành: Về thông tin tài sản của người phải thi hành án nói riêng như mức độ thông tin tài sản thi hành án phải cung cấp; những loại việc cụ thể khi tiến hành xác minh điều kiện thi hành án, những loại tài sản cần phải xác minh để nâng cao ý thức, trách nhiệm của Chấp hành viên khi thực hiện việc xác minh cũng như sự tự giác của người được thi hành án, cơ quan hữu quan trong việc cung cấp thông tin về tài sản thi hành án; cần quy định rõ trách nhiệm bồi thường dân sự hoặc trách nhiệm hình sự đối với việc cung cấp thông tin không đúng… để góp phần đảm bảo bản án, quyết định được thi hành trên thực tiễn, đáp ứng được nguyện vọng và quyền lợi của đương sự.

Tú Vương