Mới đây, TAND tỉnh Phú Yên mở phiên tòa xét xử phúc thẩm (Bản án số 47/2019/DS-PT ngày 17/9/2019) tuyên hủy toàn bộ Bản án dân sự sơ thẩm số 01/2019/DSST ngày 23/01/2019 của TAND huyện Đông Hòa, đình chỉ giải quyết và trả lại đơn khởi kiện đối với yêu cầu khởi kiện “Đòi lại giấy tờ” của ông Nguyễn Cao Vân; ngoài ra, Bản án còn tuyên phần án phí dân sự phúc thẩm.

Theo nội dung Bản án phúc thẩm:

- Họ Nguyễn có có diện tích đất thổ mộ, được chế độ cũ cấp trích lục địa bộ với diện tích 3 sào, 10 thước, 4 tấc tương đương 1.840m2. Ông Nguyễn Hữu Ích (cha ruột của nguyên đơn) được họ Nguyễn ủy quyền kê khai diện tích đất này và được Chủ tịch UBND xã Hòa Vinh ký xác nhận Đơn xin đăng ký quyền sử dụng đất ngày 30/8/1983. Sau khi ông Ích chết, ông Vân tiếp quản lý 02 giấy tờ trên. Toàn bộ diện tích đất này hiện nay đã được Nhà nước thu hồi và quản lý. Nguyên đơn ông Nguyễn Cao Vân cho rằng, năm nào không rõ ông Nguyễn Hữu Thoại (bị đơn) mượn hai giấy tờ này của ông nhưng không trả, nên ông khởi kiện yêu cầu Tòa án buộc ông Thoại trả lại 02 giấy tờ nói trên cho ông quản lý.

- Bị đơn và những người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan đều thống nhất 02 giấy tờ là Bản trích lục địa bộ cấp cho họ Nguyễn và Đơn xin đăng ký quyền sử dụng đất ngày 30/8/1983 mang tên ông Nguyễn Hữu Ích có xác nhận của Chủ tịch UBND xã Hòa Vinh là của họ Nguyễn không phải của riêng gia đình ông Vân. Sau khi, ông Ích chết, ông Vân là người quản lý 02 giấy tờ này, đến ngày giỗ họ ông Thoại và ông Thức đại diện dòng họ đến lấy 02 giấy tờ này từ ông Vân và đã giao lại cho trưởng họ là ông Nguyễn Sanh cất giữ. Bị đơn, những người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan và những người thuộc dòng họ Nguyễn không đồng ý giao 02 giấy tờ này lại cho ông Vân, đồng ý để ông Sanh trưởng họ tiếp tục giữ giấy tờ này.

Bản án dân sự sơ thẩm số 01/2019/DSST ngày 23/01/2019 của TAND huyện Đông Hòa quyết định: Áp dụng các Điều 494, 496, 497, 498, 499 BLDS năm 2015 tuyên xử không chấp nhận yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn.

Như vậy, theo quan điểm của TAND huyện Đông Hòa thì 02 giấy tờ Bản trích lục địa bộ cấp cho họ Nguyễn và Đơn xin đăng ký quyền sử dụng đất ngày 30/8/1983 mang tên ông Nguyễn Hữu Ích có xác nhận của Chủ tịch UBND xã Hòa Vinh được xem là tài sản, nên đã áp dụng các căn cứ pháp lý về hợp đồng mượn tài sản để giải quyết và tuyên không chấp nhận yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn.

Tuy nhiên, Hội đồng xét xử phúc thẩm Tòa án tỉnh Phú Yên thì cho rằng: Tại Khoản 1 Điều 105 và Điều 115 BLDS năm 2015 quy định “Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản”, “Quyền tài sản là quyền trị giá được bằng tiền, bao gồm quyền tài sản đối với đối tượng quyền sở hữu trí tuệ, quyền sử dụng đất và các quyền tài sản khác”. Theo Công văn số 141/TANDTC-KHXX ngày 21-9-2011 của Toà án nhân dân tối cao quy định và hướng dẫn thì Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, giấy chứng nhận quyền sở hữu về tài sản, giấy đăng ký xe ô tô… không phải là “Giấy tờ có giá”, nếu có yêu cầu Tòa án giải quyết buộc người chiếm giữ trả lại giấy tờ này thì Tòa án không thụ lý giải quyết; do đó, đã tuyên xử hủy toàn bộ Bản án sơ thẩm, đình chỉ giải quyết và trả lại đơn khởi kiện đối với yêu cầu của nguyên đơn.

Cũng là một vụ việc, nhưng quan điểm của hai cấp Tòa hoàn toàn khác nhau. Theo quan điểm của tác giả, việc Tòa án cấp phúc phẩm áp dụng Công văn số 141/TANDTC-KHXX ngày 21-9-2011 để từ chối giải quyết yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn là chưa thuyết thục, bỡi lẽ:

“Giấy tờ” không phải là thuật ngữ pháp lý có khái niệm rõ ràng trong các quy định của pháp luật. Do đó, với giấy tờ của người khác, không có quy định cụ thể để xác định gồm những loại gì và có tính chất, giá trị như thế nào. Từ thực tiễn đời sống, “giấy tờ” có thể là các loại giấy tờ xác định nhân thân (liên quan đến các quyền, giá trị nhân thân của chủ thể, như giấy khai sinh, giấy chứng minh nhân dân, bằng tốt nghiệp…); giấy tờ chứng nhận, xác nhận quyền sở hữu đối với tài sản, như giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, sổ bảo hiểm xã hội, giấy đăng ký xe ô tô...)...

Mặc dù, theo quy định tại Khoản 1 Điều 105 BLDS năm 2015, các loại giấy tờ nêu trên không được xếp vào nhóm giấy tờ có giá, nên không được xem là tài sản, không là đối tượng của các giao dịch dân sự. Nếu phân loại, các giấy tờ này chỉ có thể được xác định thuộc nhóm là vật với bản thể vật lý của chính giấy tờ này. Ví dụ như Bằng tốt nghiệp đại học là tờ bìa (vật), Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cũng là tờ giấy, tờ bìa (vật)… Do đó, giá trị của các tờ bìa, tờ giấy này không đáng bao nhiêu, nếu được đưa vào các giao dịch dân sự (với tư cách là vật).

Nhưng thực tế cuộc sống cho thấy, trong nhiều trường hợp, những giấy tờ này cũng là đối tượng được “đảm bảo” hoặc là đối tượng chính của các quan hệ nghĩa vụ, giao dịch dân sự; nhiều người đã chuyển giao những giấy tờ này cho người khác để xác lập các quan hệ có giá trị cao gấp nhiều lần giá trị bản thể vật lý của các giấy tờ này. Chẳng hạn như cầm cố giấy tờ liên quan đến quyền sử dụng đất để vay hàng chục triệu đồng; cầm cố chứng minh nhân dân, thẻ học viên, sổ bảo hiểm xã hội tại tiệm cầm đồ để vay hàng trăm, hàng chục triệu đồng... Điều này xuất phát từ thực tế, để có được các giấy tờ này, chủ thể của chúng đã phải tiêu tốn nhiều thời gian, công sức, tiền bạc… và trong nhiều trường hợp nếu thiếu chúng, các chủ thể này không thể tham gia vào các quan hệ, giao dịch dân sự hoặc không thể đưa tài sản vào lưu thông hoặc thậm chí nếu mất các giấy tờ này thì không được cấp lại bản gốc.

Do đó, chúng đã và đang tham gia vào thị trường giao dịch một cách rất sôi nổi; trong khi các quy định của pháp luật, đặc biệt là BLDS năm 2015 (cũng như BLDS năm 2005 trước đây) dường như đang “đi sau” đời sống thực tế đa dạng này. Thực trạng này dẫn tới hệ quả, khi các giấy tờ này bị cầm giữ trái pháp luật, có thể gây thiệt hại, làm phát sinh tranh chấp, thì sẽ gặp vướng mắc khi áp dụng các căn cứ pháp lý để xác định cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp, thế nào là hành vi cầm giữ trái pháp luật các loại giấy tờ này, cũng như việc xác định thiệt hại như thế nào (gồm những loại thiệt hại nào, thực tế có xảy ra hay không) và việc giải quyết bồi thường.

Trở lại vụ việc được nêu tại Bản án phúc thẩm số 47/2019/DS-PT ngày 17/9/2019 của TAND tỉnh Phú Yên, việc ông Vân khởi kiện yêu cầu Tòa án giải quyết buộc ông Thoại trả lại 02 giấy tờ (không phải là tài sản theo quy định của BLDS năm 2015) nêu trên có được xem là “các tranh chấp khác về dân sự” thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án được quy định tại Khoản 14 Điều 26 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 hay không? Nếu là “tranh chấp khác về dân sự” thì thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án.

BLTTDS năm 2015 không có quy định cụ thể “các tranh chấp khác về dân sự” bao gồm những loại tranh chấp nào? Như vậy, BLTTDS hiện hành chưa có “điều luật” quy định Tòa án có thẩm quyền giải quyết tranh chấp do hành vi cầm giữ trái pháp luật giấy tờ (giấy tờ không có giá, riêng giấy tờ có giá - là tài sản đã có quy định) của người khác.

Trong khi, Điều 4 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 quy định:
“1. Cơ quan, tổ chức, cá nhân do Bộ luật này quy định có quyền khởi kiện vụ án dân sự, yêu cầu giải quyết việc dân sự tại Tòa án có thẩm quyền để yêu cầu Tòa án bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của mình hoặc của người khác.

2. Tòa án không được từ chối giải quyết vụ việc dân sự vì lý do chưa có điều luật để áp dụng.

Vụ việc dân sự chưa có điều luật để áp dụng là vụ việc dân sự thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật dân sự nhưng tại thời điểm vụ việc dân sự đó phát sinh và cơ quan, tổ chức, cá nhân yêu cầu Tòa án giải quyết chưa có điều luật để áp dụng.
Việc giải quyết vụ việc dân sự quy định tại khoản này được thực hiện theo các nguyên tắc do Bộ luật dân sự và Bộ luật này quy định.”

Do đó, việc Tòa án cấp phúc thẩm xem Công văn số 141/TANDTC-KHXX ngày 21-9-2011 của Tòa án nhân dân tối cao là “điều luật” hướng dẫn giải quyết đối với các yêu cầu Tòa án buộc người chiếm giữ trả lại giấy tờ (không phải là giấy tờ có giá) để áp dụng và tuyên hủy án sơ thẩm, đình chỉ giải quyết và trả lại đơn yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn là không đúng với Điều 4 và Khoản 14 Điều 26 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015. Lẽ ra trong trường hợp này, Tòa án phải áp dụng các nguyên tắc cơ bản của BLDS và BLTTDS năm 2015 để giải quyết, nhằm bảo vệ lợi ích hợp pháp của các bên đương sự theo hướng thuyết phục hơn, lẽ công bằng hơn.

Theo quan điểm riêng của tác giả, trong thời gian đến, Tòa án nhân dân tối cao cần thiết phải lựa chọn và sử dụng án lệ đối với tranh chấp do hành vi cầm giữ trái pháp luật giấy tờ của người khác phải được xem là “các tranh chấp khác về dân sự” thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án được quy định tại Khoản 14 Điều 26 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015; ngoài ra cũng cần phải xác định rõ thế nào là hành vi cầm giữ trái pháp luật giấy tờ của người khác, thiệt hại bao gồm những loại nào, thực tế có xảy ra hay không và việc giải quyết bồi thường, để góp phần giải quyết triệt để những vướng mắc trên thực tế đối với các vụ việc tương tự hay các tranh chấp yêu cầu bồi thường thiệt hại do hành vi cầm giữ trái pháp luật giấy tờ (không phải là giấy tờ có giá) của người khác.

Hồng Lê